ANG MAKASAYSAYANG BUHAY NG MAKATANG MANDIRIGMA

 

 

                                                ni Efren R. Abueg

 

 

            SA paglabas ng bagong libro ni Luis Camara Dery, PhD, historyador at pangunahing propesor sa De La Salle University-Manila, isang lumang pambansang isyu ang nahalungkat sa mga pahina ng kasaysayan. Ang pamagat ng libro : Makatang Mandirigma, Mandirigmang Makata na lathala ng Bahay-Saliksikan ng Bulacan  (2009) na nakabase sa Bulacan State University.

            Ang pambansang isyu: Si Benigno Ramos ba, ang sentrong paksa ng libro ni Dr. Luis Camara Dery, ay nagtaksil sa bayan? Ano ang mga nangyari at naparatangan siyang gayon?

                                                                       

                                    Sino si Benigno Ramos?

 

            Siya ay pangunahing makata noon, naging personal na sekretaryo ni Presidente Manuel L. Quezon (1928); naging pulitiko bilang halal na senador ng Pambansang Asemblea, at ayon sa naunang kritiko sa Panitikang Tagalog na si Julian Cruz Balmaceda ay “mananalumpati, mamumuna (kritiko), mamamahayag (peryodista).”

            Isinilang siya sa nayon ng Taliptip sa Bulakan, Bulacan noong Pebrero 10, 1893. Sinasabing ilang araw siyang nakapikit pagkasilang dahil nagkataong karatig-nayon nila ang Parian (o lugar ng mga Intsik) na ngayo’y nayon ng Sta. Ines. May napaglihihan kayang Intsik ang kanyang ina?

            Hindi man mayaman,  nakapag-aral si Benigno Ramos hanggang pitong baitang sa Mababang Paaralan ng Bulakan. Sapat na noon ang makaabot sa gradong iyon para maempleo siyang kawani sa pamahalaang-bayan ng Malolos hanggang sa makapagturo siya sa Pandi, Bulacan.  Naakit siyang magsulat na malaon ay nagtulak sa kanya para   lumuwas ng Maynila at mamasukan sa mga pahayagan. Naging kawani naman siya ng pahayagang El Ideal. Naging tagasalin din siya sa wikang Tagalog ng mga akdang Kastila at Ingles.

            Sa pagsusulat nakilala si Benigno Ramos ni Manuel L. Quezon na noon ay pangulo ng Senado ng Pilipinas. Nanalo sa isang timpalak ang kanyang tulang Biyak-na-Bato at hinirang siyang empleyado nito, tagasalin sa wikang Tagalog at tagasulat ng talumpati. Itinaas siya bilang  personal na sekretaryo ni Quezon.

            Sa Senado, namulat siya “ upang makita ang mga alingasngas

at hindi makabayang landasin” ng mga maka-Amerikanong pulitiko. Tulad din ng binanggit ng premyadong kwentistang si Dr. Genoveva Edroza-Matute, nag-aklas ang mga guro sa lahat ng haiskul sa Maynila dahil sa  maka-impreyalistang “pagmamaliit sa mga estudyanteng Pilipino”. Tinuligsa ito ni Ramos na sinundan niya ng pagbibitiw bilang empleado ng Senado. Hindi magtatagal, tutuligsain din niya ang Partido Nacionalista at si Quezon dahil sa mga patakarang laban sa kanyang di-ikukumpromisong posturang makabayan.

            Namnamin ang liyab ng isang taludtod ng tula niyang Ang Sigaw ng Api:

             

                                    “Pagka’t kung ako ma’y napipilan ngayon

                                    at sa lalong lungkot ay naipatapon,

                                    ang mga daing ko’y di mo mapuputol,

                                    ang mga sigaw ko ay di mauuntol,

                                    ipangaw man ako o iyong ibaon,

                                    ang kaisipan ko ay nagsasa-ibong

                                    lilipad sa lalong matayog na kahoy

                                    at sa aking Awit ang Baya’y babangon.

 

                        Maluwag na tinanggap ang kanyang mga tula sa mga pahina ng mga makabayang pahayagang tulad ng El Renacimiento, Ang Democracia, Muling Pagsilang at iba pa.

                        Bilang tugon sa “hibik ng  ordinaryong mga Pilipino”, itinayo niya noong Oktubre 13, 1930 ang pahayagang Sakdal na ang kahulugan ay “pagkastigo sa mga Pilipino at dayuhang yumuyurak sa kapakanan ng bansa”, ang ugat ng ideya ng Sakdalismo. Ipinasara ito noong Disyembre 1931 ng pamahalaang Amerikano  dahil nagkataong nag-alsa ang Tanggulan, isang maliit na pangkat ng mga panatiko na naniniwala sa Sakdalismo.

                        Nang magpatawag ng Kumbensyong Konstitusyonal para sa pagbuo ng Saligang Batas ng  noo’y  Pamahaalang Commonwealth, itinatag ni Benigno Ramos ang Partido Sakdal . Nakapagpanalo ang partido ng dalawang delegado na nanguna sa pagtutol at pagtuligsa sa mga delegadong Pilipino at mga dayuhang ang ibinebenta sa bayan ay makakolonyal  na impluwensiya sa edukasyon, ekonomiya at sa pagpapanatili ng base militar ng mga Amerikano sa Pilipinas. Ang Partido Nacionalista nina Presidente Quezon ang nanguna sa pagtatakda ng  maka-Amerikanong mga probisyon sa Saligang Batas.
            Naglunsad ng kampanya ang pamahalaan ng isang plebesito para tanggapin ng sambayang Pilipino ang nabuong Saligang Batas ng Commonwealth. Nangampanya laban dito ang mga miyembro ng Partido Sakdalista kahit ipinahayag ng noo”y Gobernador Heneral Frank Murphy na ang pagkontra sa plebesito ay papatungan ng kasalanang sedisyon. Maraming nabilanggo sa mga kasapi ng partido ni Benigno Ramos.

Gayunman, ang marahas na pagsupil na ito sa mga tutol sa mala-kolonyal na patakaran ng pamahalaan ang nagtulak sa marami  na magtatag ng mga radikal na kilusan.

            Nasa bansang Hapon si Benigno Ramos noon.  Nag-alsa ang mga Sakdalista noong Mao 2, 1935. Kinabukasan ng tanghali, nasupil na ito ng Philippine Constabulary ( binubuo ng mga opisyal-militar na Amerikano at mga karaniwang sundalong Pilipino). Ayon sa awtoridad, may 68,000 Sakdalista ang nag-alsa.

 

                                    Ang Tradisyon ng Paglaban sa mga Dayuhan

 

            Isa pang bayaning manunulat na mapagmahal sa bayan ang nag-alaga ng poot sa kolonyal na ambisyon ng mga Amerikano sa Pilipinas. Siya si Crisanto Evangelista, isinilang noong Nobyembre 1, 1888 sa Malhacan, Meycauayan, Bulacan at manunulat ng maapoy na mga tula’t  sanaysay.  Sa maagang gulang, salaysay ni Dr. Vivencio R. Jose sa kanyang manuskritong Crisanto Evangelista and the Rise of the Working Class, may palatandaan na siya’y  magiging mahusay na lider. Isang araw, nagkasakit siya at hindi nakapasok sa kanyang mga klase.  Sinundo siya ng mga kaklase isang hapon.

            “Bakit mga anak?” usisa ng kanyang inang si Feliciana Abano.

            “Inutusan po kami ng aming titser na kaunin si Anto para bukas ay meron kaming lider!”

            Napangiti sa kasiyahan ang ina ni Crisanto. “Sige, papasok siya bukas.”

            Pumasok si Crisanto sa klase kinabukasan at nagkaroon nga ng lider ang mga kaklase niya sa isang proyekto nila sa klase.

            Maralita sina Crisanto—magsasaka sa hacienda roon ang kanyang ama (Florencio Evangelista) at taong-bahay lamang ang kanyang ina (Feliciano Abano). Nakatapos siya  ng primarya sa Meycauayan at nagtiyaga at nagtiis siya sa Maynila ng elementarya. Ayon sa isang babaing anak niya, nakarating naman si  Crisanto sa unang baitang sa haiskul. Walang itutustos sa pagpapatuloy ng pag-aaral, pumasok siya sa isang imprenta hanggang maging linotypist doon— trabahong higit lamang sa minimum wage ngayon ang kinikita.  Maibigin sa pag-aaral, mahusay na sa Tagalog, tinuruan niya ang kanyang sarili na makapagsulat sa wikang Kastila at Ingles. Sa pagbabasa ng mga manuskrito na nililino-type niya, nalinang ang kanyang isip ng mga realidad ng panahon noon at ng mga kailangang gawin upang malunasan ang kalagayan ng mga tulad niyang api.

            Noon naging kasapi ng mga  kilusan ng mga manggagawa si Crisanto. Naging pamilyar siya sa kalagayan ng ekonomiya ng Pilipinas. Nakita niya ang pagkakahawak ng mga Amerikano sa ikinabubuhay ng mga Pilipino. Kinakitaan agad siya ng pagtutol sa ganitong kolonyal na kalagayan sa isang bahagi ng kanyang tula:

 

            “Ikaw na nasunod sa atas ng iyong pinapanginoon

            Kayong yumuyukod at di nagkukuro sa habang panahon,

            Akong lumalasap ng pagkasiphayo at pagkaparool,

            Tayong lahat ngani, na binabagsakan ng pula’t linggatong,

            Tayo ang may likha, tayo ang may sala ng lahat ng iyon,

            Pagka’t kundi tayo napaaalipi’y walang panginoon.”

           

            Nakilala si Crisanto sa kanyang mga tagubilin sa mga manggagawa ukol sa kanilang mga karapatan at katungkulan. Naging presidente siya ng Kapulungang Manggagawa ng Pilipinas hanggang sa maging kinatawan siya ng sektor ng paggawa na kabilang sa Independent Mission, kasama ang pangulo ng Commonwealth na si Manuel L. Quezon.

            Deklara ni Quezon na samantalang ang mga kasamang delegado ay abala sa mga junket at kung anu-anong lakad sa Amerika na di-kaugnay ng Independent Mission, “ sina Anto at (Pedro)  Abad Santos  lamang ang nangangampanya pa marinig ng mga Amerikano ang nais nating kalayaan!”

            Gayunman, hindi nagtagumpay ang Independent Mission sa  pakay na makuha ang kalayaan ng Pilipinas. Sa halip, nahalata ni Crisanto na ang mahalaga sa mga pulitiko ay hindi ang maging malaya ang Pilipinas kundi ang manatili silang may kontrol ng pamahalaan  sa ilalim ng kapangyarihan ng Estados Unidos.  Hindi isang ganap na kalayaan!

            Sa isang pang sinulat niyang “Itumpak Natin ang Paghuwad sa Kabayanihan ni Rizal” tandisan niyang tinuligsa ang mga napasisilong sa mga Amerikano.

            “Hindi ako tumututol na imulat sa bayang Pilipino, sa kabataan ng ating lahi, ang pagdakila sa Amerika. Ang bayang Amerika ay dakila, pagka’t dakila ang kanyang simulain ng pagkabansa.

            “Ang tinututulan ko ay ang malabis na pagdakila na sa kalabisa’y nauuwi na tuloy sa  paglalangis xxx. Pagdakilang pinakakahuluganan tuloy  ng mga imperyalistang Amerikano na tayo’y kusa nang napasasakop sa Amerika, kaya’t sabihin man ng ilang pinunong mataas sa bayang iyan, na ‘ang Amerika ay ayaw na sumakop sa kanya”, tayo naman ay namamalaging walang ginagawa kundi ang pag-awit ng papuri at pagsuub ng kamanyang sa Amerikang iyan.”

            Sa pagtutol na iyan, na naging maapoy sa sumunod na mga dekada ang naghatid kay Crisanto Evangelista sa radikal na pagkilos at paglaban sa pamahalaan. Matutuklasan niyang ang dedikasyon niyang mapalaganap ang kanyang paninindigan ang naging mitsa ng kanyang pagkakabilanggo sa pamamagitan ng desisyon ng Korte Suprema. Sa sumunod na mga taon, ipatatapon siya sa Mountain Province (Benguet), mahina, maysakit hanggang sa tanggapin niya ( at ng may labingsiyam na kasama) ang pansamantalang pagpapatawad mula sa pamahalaan. Kailangan noon ang pagkakaisang prente para paghandaan ang  banta ng mga pasistang Hapones na noo’y lantaran nang nagpapalawak ng sakop sa Malayong  Silangang Asya.

            Pinatay ng mga Hapones  noong Hunyo 2, 1942  si Crisanto Evangelista sa bilangguan sa Intramuros, kahit maysakit at mahina ang katawan. Hindi nito tinanggap ang alok ng mga Hapones na  tumulong upang payapain ang mga gerilyang ayaw pasakop sa mga dayuhan.

             

              Tandaang noong Rebolusyon ng ’96 (laban sa mga Kastila)  na umabot hanggang 1914 (laban sa mga Amerikano), isang heneral na dating kasama ni Presidente Emilio Aguinaldo ng Unang Republika ng Pilipinas ang hindi sumuko. Siya si Heneral Artemio Ricarte na nagtiis na manirahan sa Japan at binuhay ang sarili sa pagtuturo ng wikang Kastila sa iilang estudyanteng Hapones. Hindi niya isinuko ang paninindigang laban sa pataksil na pananakop ng  Estados Unidos sa Pilipinas. Tumanda na siya sa Japan at nang maggiyera, ibinalik siya sa Pilipinas ng mga Hapones para ipakita ang isang dakilang rebolusyonaryo na laban sa pananakop ng mga Amerikano. Namatay siya sa di matukoy na lugar sa Mountain Province, biktima ng kanyang paninindigan at pagmamahal sa sariling bayan.

           

                                    Mga Biktima Pa ng Pagmamahal sa Bayan

 

            Kung sina Marcelo de Pilar at Graciano Lopez Jaena ay  uuwi sa Pilipinas  pagkaraan ng mga taon ng pagsisikap na kilalanin ng Espanya ang kakayahan nilang  pamahalaan ang kanilang sariling lupain, ano ang kanilang babalikan?

            Kung si  Macario Sakay, na nagpatuloy sa pakikilaban sa mga Amerikano pagkaraang madakip at manumpa ng katapatan sa Estados Unidos si Heneral Emilio Aguinaldo ay susuko rin, paaano siya matatandaan ng mga kabataan ngayon?

            Kung si Crisanto Evangelista, nang butuhan na sa pangangatawan dahil sa sakit na TB ay tumigil  sa ilang dekadang pakikipaglaban sa kolonyal na pamahalaan at hindi sumama sa prenteng naghahandang humadlang sa pagsalakay ng mga pasistang Hapones, isusulat ba ang kanyang kasaysayan?

           

            Gayundin si Benigno Ramos, ang makatang mandirigma, ang  walang pagod sa  pagsulat ng mga tulang naglalaman ng kanyang pagmamahal sa bayan at paghagupit sa mga kababayang hawak-hawak sa ilong ng kolonyal na mga dayuhan .

            Hindi pa rin nalilimot ang kanyang kahalagahan. Kinolekta ni Julian Cruz Balmaceda ang marami na niyang tula at pinapurihan ang mga katangian nito.  Ngayon, sa masusing pag-aaral ni Propesor Luis Camara Dery, tinuklas, sinuri at tinimbang  pa niya ang higit na maraming tula ni Benigno Ramos.  Ang ipinataw na kasalanang  pagtataksil sa bayan sa makatang mandirigma ay parusang pulitikal, husga ng mga taong hindi naghalukay sa mga liha at hiwa ng kanyang mga tula, hindi dininig ang  mga tono at taginting ng kanyang mga salita, hindi sumisid sa lalim ng kanyang diwa.

 

            “Mano namang marinig mo ang lahat kong mga daing

            Mano namang ang tinig ko sa puso mo’y makagising

            ang berdugo ng buhay mo’y di ba’t narito rin

            ang anak ng mga Hudas ang sa iyo’y maglilibing

            masawi man ako ngayo’y malugod kong tatanggapin

            kung sa likod naman nito’y babangon ka, Bayang giliw.”#