PANAYAM GEM: ERA, ANAK NI GENOVEVA EDROZA

ni Efren Abueg

 

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

               Kung  papaano isinisilang ang isang manunulat, lalo  na  ang isang  kuwentistang  tulad ni ERA -- Efren R. Abueg --  ay  isang libong  kuwento  ng  kung paano ito  naimpluwensiyahan  ng  isang kilalang  manunulat,  mahusay  na  manunulat,  establisado   na't kinikilala na ng mga kasamang manunulat, sinusuri na ang mga akda ng  mga kritiko at pinag-aaralan na ang mga akda  niya  sa  canon ng komunidad na pang-akademiko.  Paulit-ulit ang ganitong istorya ng impluwensiya, ngunit kung bakit walang matanaw na palatandaang ito'y magkakaroon ng katapusan.  Ito kung gayon, ang tradisyon ng pag-iimpluwensiya,  kaya sa halip na ito'y maputol,  magpapatuloy ito,  magpahanggang may isang kabataang nagbabasa,  nakikinig  at nagtatangkang  likhain  sa pamamagitan ng  sariling  pananaw  ang buhay,  tulad ng pagkalikha ng kanyang modelo ng buhay sa  sarili naman  nitong  pananaw.   Kaya't ang  pag-impluwensiya  sa  isang magiging   manunulat  ay  isang  proseso  dahil  sa  bawat   pag-impluwensiya, may naidudulot na pagbabago sa "paglikha ng  buhay" at ang pagbabagong ito sa paglikha ng buhay ay magpapabago  naman sa  mismong  buhay na ating ginagalawan  sa  ating  sari-sariling panahon.

               Ngunit  ang pag-iimpluwensiya sa isang manunulat  ay  parang -------------------------     Binigkas  bilang huling panayam sa Panayam  Genoveva  Edroza Matute  noong  Marso 26, 1992 sa Ariston  Estrada  Seminar  Room, Pamantasang De La Salle.tubig na bumukal lamang -- halos hindi namalayan ang pag-apaw  ng tubig  sa  lungaw at pag-agos niyon sa kanal hanggang  sa  maging bahagi  ng  malaking katawan ng tubig sa ilog.  At ang  lamig  na tubig na iyong nanggaling sa bukal ay nakapagpalamig sa tiyan  ng ilog  at  nakaakit  sa  mga  isdang  humugos  na  kawan  mula  sa maalinsangang dagat.

               Ganyan  naimpluwensiyahan ni Genoveva Edroza (Aling  Bebang) si ERA.  Walang kamalay-malay si Aling Bebang na siya'y nagsilang ng isang manunulat.  At wala ring kamalay-malay si ERA na  siya'y isinilang.   Sampung taon nang manunulat si ERA  nang  matuklasan niyang  anak siya ni Genoveva Edroza sa pagsulat.  Magwawakas  na noon  ang  1965, kasabay naman ng pagsilang ng  libro  ng  limang kabataang manunulat, ang "Mga Agos sa Disyerto".

               Isa  na  akong regular na contributor noon  ng  Liwayway  at                                 1  premyadong  manunulat ng KADIPAN, Carlos Palanca Memorial  Awards at  Liwayway.   Isang  araw, sa harap ng  makinilya,  bigla  kong naisip na ako nga pala'y isa nang manunulat.

               Binalikan ko noon ang nakaraang sampung taon.  Itinanong  ko sa  aking  sarili kung sino ang Ina ng Aking  Panulat.   Maraming manunulat  kahit  sansaglit  lamang  ang  nagdaan  sa  buhay  ko.  Kabilang na sina Teodoro Agoncillo, Pablo N. Bautista, Manuel  J. Ocampo,  Anacleto I. Dizon, Tomas C. Ongoco, Hilario L.  Coronel, Ponciano  B.P. Pineda, Buenaventura S. Medina, Jr. at kung  sinu-sino  pang  hindi ko man nakatagpo't nakausap ay nakilala  ko  sa kani-kanilang mga texto.--------------------

      ¹Kapisanang  Aklat, Diwa at Panitik - grupo ng mga  makawika at  manunulat sa antas tersiyarya noong dekada  '50  at '60.

               Ngunit kung sino ang nagkaroon ng matinding impluwensiya  sa akin ay hindi ko agad masagot.

               Ginunita ko ang aming tagapayo ng peryodikong panghaiskul -- si  Miss  Magdalena  R.  Tapang -  siya'y  halos  naging  ina  ko samantalang nag-aaral ako sa Arellano Public High School.  Ngunit artikulo,  kolum at mga balita ang itinuro niya sa aking  sulatin ko  hanggang  sa  maging  news editor  ako  ng  aming  pahayagang pampaaralan.  Ginunita ko rin si Pablo N. Bautista at sinukat  ko kung  gaano  ang naging epekto sa akin ng  kanyang  pag-iimbitang sumulat  ako  ng mga kuwentong pang-estudyante sa mga  pahina  ng Liwayway.  May mga bakas na malinaw sila sa aking alaala,  ngunit hindi  sila  sapat  para  magkaroon ako ng  sigasig  ng  apoy  na papanday sa aking mga katha.

               Sa  wakas  ay nagunita ko ang pagpunta namin isang  araw  ng aking tiya (pinsan ng aking ina) sa Philippine Education  Company (PECO) sa Kalye Commandante, Quiapo.  Pinapili niya ako ng  isang librong hindi lalampas ang halaga sa limang piso.  Paglibot ko sa bookstore  na  iyong parang bodega, nakita ko ang  isang  kopyang hardbound ng "Ako'y Isang Tinig".  Koleksiyon iyon ng mga kuwento at  sanaysay  ng  isang  nagngangalang  Genoveva  Edroza  ---  at natatandaan  ko  siya.   Pinag-aralan namin  ang  kuwento  niyang "Walong Taong Gulang" sa textbook namin sa Wikang Pambansa -- ang Diwang Kayumanggi ni Juan C. Laya.  Sumimpatiya ako sa tauhan  ng kuwentong iyon , kaya kinipit ko ang libro at pinabayaran ko iyon ng P3.50 sa aking tiya.

 

 

               Unang  aklat kong hindi pangtextbook sa Tagalog  ang  "Ako'y Isang  Tinig".   Ang  ikalawang aklat ko  naman  ay  ang  "Golden Treasury" ni F.T. Palgraves.  Noon, mga unang buwan ng 1955,  ang dalawang  aklat  ko'y may pirmang Efren Reyes  Abueg.   Iyon  ang unang mga aklat kong pampanitikan.  Ngayon, 1992 ay  nakapaglista na  ako ng 1,500 libro sa aking koleksiyon at may 700  pa  siguro akong hindi pa naiimbentaryo.

               Binasa  ko lamang ng isang gabi ang "Ako'y Isang  Tinig"  ni Edroza.   Naging sensitibo ako sa matimpi, matipid  at  pakubling pagpapahayag  niya ng damdamin.  Natangay ako ng mga  tahimik  na drama  sa kanyang mga kuwento -- hindi ko halos naririnig,  hindi ko halos nakikita o kaya'y hindi ko naiintindihan ang kanyang mga tauhan.   Ngunit  ewan  ko  kung  bakit  matitinding  hampas   na lumalatay  sa  aking  kamalayan ang  impresyong  naiiwan  ng  mga kuwento,  tulad ng isang makapangyarihang lakas na nagbubukas  sa akin ng isang maluwang, malawak, na larangan ng buhay.

               Inamin  ko  noon  sa  aking sarili  na  hindi  ko  lubos  na naiintindihan  ang  mga kuwento ni Edroza.  Ngunit  nag-iiwan  sa akin ang mga iyon ng iba't ibang larawan, ng iba't ibang pandama, ng kung anu-anong isipin na hindi ko naman ganap na maipaliwanag.  Inulit  ko  ang pagbasa ng kanyang mga kuwento.  Inulit  ko  nang inulit.  Hanggang sa dumating na sa aking buhay ang mga kabataang manunulat  na  sina Ave Perez Jacob, Rogelio  Sikat,  Edgardo  M. Reyes,  Dominador  Mirasol, Eduardo Bautista  Reyes,  at  Rogelio Ordon~ez.   Sila  ang sinyal na dumating din sa aking  buhay  sina Ernest  Hemingway  ,  William  Faulkner,  John  Steinbock,  Henry Miller,  F. Scott Fitzgerald, John Dos Passos, Sinclair Lewis  at Theodore Dreiser.

               At  mula noon, nakalimutan ko na ang "Ako'y Isang Tinig"  at si Genoveva Edroza.

               Daraan  pa  ang  ilang taon bago ko  siya  makatatagpo  nang personal.   Kung saan, hindi ko na matandaan.  Siya pala'y  asawa na  ni  Epifanio  Gar. Matute, isang  kilala  ring  manunulat  at scriptwriter ng "Kuwentong Kutsero" ng yumaong Narciso  Pimentel, tanyag  na  programang satiriko sa radyo na  bumabatikos  sa  mga kalabisan  at  kabuktutan  sa  gobyerno.   Isa  rin  pala  siyang pangunahing  propesor  sa  Philippine Normal  College,  at  isang matatag  na  tagataguyod ng wikang Pilipino gayong  nang  tapusin niya  ang kursog Ph.D. in Education sa University of Santo  Tomas ay ipinasulat sa kanya sa Ingles ang kanyang dissertation.

               Muling sumariwa sa isip ko ang impluwensiya ni Aling Bebang.  Nguit hindi na ako nagkasyang tanggapin lamang ang impluwensiyang iyon.  Ibig kong matiyak kung gaano ang naging bisa niya sa aking pagsulat.   Noon  ako  nagsimulang mag-clippings  ng  mga  akdang natipon ko sa loob ng sampung taon.  Doon ko natuklasan na si ERA nga pala ay anak ni Genoveva Edroza!

               Binalikan ko ang "Ako'y Isang Tinig".  Namangha ako sapagkat ang  antolohiyang iyon ng kanyang maikling katha ay parang  isang ebolusyon.  Sabi nga ni Ghiselin:

               The   creative  process  is  the  process  of   change,   of development,  of  evolution, in the  organization  of  subjective life. (The Creative Process: 1952:12).

               May tatlong hati ang maiikling katha sa "Ako'y Isang Tinig".  Nilagyan  ng pamagat na "Dapit-Umaga" ang pitong katha  sa  unang

hati.   Ang  ikalawang  hati  na mayroon  ding  pitong  katha  ay pinamagatang "Sa Bawat Pag-asa".  At ang pangatlong hati naman na may   nakapaloob  na  walong  maiikling  katha  ay  inuluhan   ng "Pagkaunawa".

               Napuna ko sa unang hati na ang mga katha ni Edroza ay pawang pagkilala  sa  mga  kaligayahan  at  kapighatian  ng  buhay;  ang ikalawang  hati ay tungkol sa pakikipagtunggali at pagkagapi;  at ang  ikatlong hati ay isa namang kalipunan ng pagkaunawa  sa  mga trahedya  ng  buhay,  gayundin ang paggawa ng  nga  paraan  upang maging kasiya-siya ang eksistensiya ng buhay sa mundong ito.

               Ang  kaayusan  ng "Ako'y Isang Tinig" ay  kaasyusan  ng  mga larawan  ng  buhay mula sa kawalang-malay hanggang  sa  ganap  na pagkaunawa.   Ang  kaayusang  iyon  ay  ipinalagay  na  tatak  ng disiplina sa sining ni Edroza.

               Sa  kuwentong  "Kapatid"  naipakita ni  Edroza  ang  kanyang disiplina  sa sining.  Ang kapatid, na anak sa labas ng  kanilang tahanan ng kanyang ama, sa simula ay nakikita lamang sa  guniguni ng  pangunahing  tauhan ng katha.  Ngunit  habang  kumakalat  ang usapan  tungkol  sa  maglalabindalawang taong  kapatid  niya   ay lumilinaw ang larawang iyon sa guniguni.  Kasunod ng paglinaw  ng larawang  iyon sa guniguni ng pangunahing tauhan ang pagsibol  ng poot  niya  sa kanyang kapatid sa labas.  Kasunod naman  ng  poot niyang  iyon ang pagsupling ng matinding hinanakit niya  sa  ama.  Isa-isa,   maingat  na  pinagpatung-patong  ni  Edroza  ang   mga pangyayari sa katha, isang abstraktong pagsulong ng kaganapan  sa kuwento,   hanggang  sa  karurukan  ay  magkasakit  ang  ama   ng pangunahing tauhan at ang pagkarinig o pagkaguniguni ng papalapit

na  mga yabag ng kamatayan ay sinundan ng papalapit na mga  yabag ng kanyang kapatid sa labas.  Nang yumao ang kanyang ama, ang mga papalapit  na  yabag ay nagkaroon ng anyo--nasa harapan  niya  at dumalaw  sa kanyang ama ang labindalawang taong gulang  na  bata.  At  sa  pagmalas  niya sa anyong iyon  ay  natunghayan  niya  ang pagkakasala ng kanyang ama, ang kapiranggot na kaligayahan nitong nalasap sa piling ng ina ng kanyang kapatid at ang pagsisisi nito dahil  sa  mga lamig na pumagitan sa  kanilang  mag-ama.   Walang luhang  pumatak  o pusong nagdugo sa pagsapit  ng  pagkaunawa  ng pangunahing  tauhan.  Nakaramdam lamang siya ng init ng  agos  ng dugo  ng  kanyang ama sa kanyang mga ugat, init na  dapat  nilang pagsaluhan ng kanyang kapatid sa labas.

               Hinangaan  ko ang kaayusang iyon sa sining ni Edroza.   Muli kong nilasap ang matipid niyang pagsisiwalat ng damdaming  naging sasakyan ng mga pangyayari sa kuwento.  Halos hindi ko  namalayan ang   ebolusyon   at   pagsulong  ng  mga   insidente,   ng   mga nagtutunggaling damdamin, ng mga kaisipang nagpapahiwatig ng  mga bagong pagkaunawa at pananaw.

               At sa clippings ko natagpuang ako nga'y naging isang masikap na  estudyante  sa  pagkatha ni Genoveva Edroza  nang  lingid  sa kanyang kaalaman.

               Sa  aking  kuwentong  "Unang Pagdalaw"  na  nalathala  noong Nobyembre  25, 1956 sa panlingguhang magasin ng arawang  dyaryong "Bagong  Buhay"  ay tinangka kong pantayan  ang  pagsisiwalat  ng damdamin ni Edroza.  Ganito ang isinulat ko:

               Hindi pa naman nagtatagal nang huli kaming magkita.   Ngunit sa palagay ko ba'y marami nang taon ang nakalipas at marami  nang

pangyayari  ang napadagan sa kanyang gunita.  Ngayong tahimik  na ako at hindi pa nasusundan ang unang pagdalaw niya sa aking buhay ay  kung bakit masidhi pa rin ang pagnanais kong siya ay  makita.  Marahil ay nais kong malaman kung siya ay maligaya, kung siya  ay nakatagpo ng isang lalaking hindi magiging katulad ko kailanman.

               Damhin  ang  damdaming namamaibabaw sa mga  linyang  ito  ng "Kuwento ni Mabuti" ni Genoveva Edroza:

               Hindi  ko na siya nakikita ngayon.  Ngunit  sinasabi  nilang naroon pa siya sa dating pinagtuturuan, sa luma at walang pintang paaralang una kong kinakitaan sa kanya...

               Lagi  ko siyang iuugnay sa kariktan ng buhay.  Saan man  may kagandahan:  sa isang tanawin, sa isang isipan o sa  isang  tunog kaya, nakikita ko siya at ako'y lumiligaya.

               Hindi lamang ang himig ng pagsasalaysay ni Edroza ang  aking naging huwaran.  Pati ang kanyang mga katha'y naging sangkot  din sa kuwento kong "Unang Pagdalaw":

               Isinalaysay ko"

               Ang  una  naming matagal na pag-uusap ay sinimulan  niya  sa aking  paboritong  aklat--ni Edroza. Nabasa ko raw  ba  ang  "Mga Kalansay"?  Sabi ko, hindi pa naman ako napapasuot sa  suliraning katulad ng sa pangunahing tauhan ng kathang iyon.

               Sa isang bahagi pa ng kuwento ko:

               Bumalik na naman siya sa aklat ni Edroza at napawi sa  aking mukha ang lambong ng pangungutya nang banggitin niya ang  kathang "Isang  Araw  sa Kawalang-Hanggan".  Bigla  akong  nakaramdam  ng pagkalunod sa dagat ng pagtataka.

               Bakit niya binanggit iyon?  Bakit siya masigasig sa pagpaksa sa mga ipinagbabawal na bahagi ng buhay?

               Gustong-gusto  ko rin siguro ang kanyang kathang  "Puti  ang Kulay  ng Pananalig".  Tungkol ito sa isang babaing malapit  nang mamatay  dahil sa isang karamdaman.  Tinatanong niya ang  kanyang kaibigang matalik kung talagang uuwi mula sa Maynila ang  kanyang kasintahan.   Nagsinungaling ang kaibigan niyang ito -- hindi  na uuwi  at  umibig na sa ibang babae ang kasintahan  nito.   Ngunit kailangan ang pagsisinungaling na iyon upang yumaong maligaya  at masaya sa paghihintay ang maysakit.

               Binaligtad  ko  sa  aking kuwentong  "Paghihintay"  (Aliwan, Enero 15, 1958) ang mga tauhan.  Ginawa kong lalaki ang  maysakit at ang kanyang hinihintay ay ang kasintahan naman niyang nagtungo sa Maynila.  Nagsinungaling din ang kaibigan nitong lalaki:

               "Oo,  Ruben.   Sinabi ko, hinihintay mo siya.   Sagot  niya: "..darating   ako,  ako  ang  mag-aalaga  sa  kanya.    Ako   ang magpapainom  sa kanya  ng gamot",...at maraming marami pa  siyang sinabi.   Tiyak  siyang darating...Hindi makalilimot  sa  iyo  si Delia."

               Sinuri ko rin ang damdamin ng isang matandang ama sa kathang "At  ang Gabi ay Lumatag" ni Edroza.  Naramdaman ko ang hapdi  sa kalooban  ng  isang amang tumatanggap ng salapi mula  sa  kanyang anak  na  "nakikipaglaro"  sa  mga  lalaki.   Naranasan  ko   ang kamatayan  ng  kahuli-hulihang  hibla ng  dignidad  ng  matandang lalaki nang isang gabing iaabot sa kanya ng anak niyang babae ang ilang salaping papel ay humikbi ito sa kanyang balikat at  mapait niyang  naunawaan  ang  pagkapahamak ng  kapurihan  nito.   Hindi naging  sapat  para sa akin na ang ama lamang  ang  makatikim  ng

ganitong  sakit  ng  damdamin.  Sinulat  ko  ang  kuwentong  "Ang Paghihiwalay" (Aliwan, Setyembre 3, 1958) tungkol sa  mag-asawang matandang  unti-unting nakakaramdam na nagkakaroon na ng  malalim na  kaugnayan  ang  kanilang  anak na  babae  sa  isang  lalaking nagmamahal.   Isang  araw  na gabihin ang dalaga  at  umuwing may kasamang  lalaki, naunawaan nilang nalalapit na ang paglayo  nito sa kanilang tahanan.

               Ang  pamamaraan ni Edroza ng paglalahad na  nakapagpapatindi ng  kutob, bugso at sigwa ng damdamin ang pumasok sa dugo,  puso, at  isip ng aking panulat at naging kasangkapan ko  para  masulat ang   mga  paborito  kong  kuwentong  "Huling   Liham",   "Huling Kundiman",  "Labindalawang  Liham", Ilang Gabi't  Ilang  Araw  at Saan, Sa Dilim ng Gabi."

               Ngunit ang kinis ng pananagalog ni Edroza ay nakumpromiso sa aking  pagsulat.   Ang  kipil  na  kipil,  ang  parang  luad   na pagkakahubog ng sining sa kanyang lenggwahe ay hindi ko na madala sa  harap  ng  nagbabagong panlasa ng mga  mambabasa.   Sa  isang katulad   kong  nagsusulat  sa  isang  pampopular   na   magasing kinasasamahan  ng  mga kuwentong komiks ay  kinailangan  ang  mga praktikal  na salitang ngangayunin (contemporary) at mga  banghay na  simple at intindido ng mga mambabasa kahit pandayin  iyon  ng manunulat sa kaparaanan ng sariling sining.  Naging buhaghag  ang mga  detalye ng aking mga kuwento, naging putul-putol  at  walang pagpapatuloy  ang pagsulong ng mga damdamin sa kuwento.   Bumagay ako  sa  isang pagsusulat na mapahahalagahan ng kahit  na  sinong nakapagbabasa  ng  mga  kathang panlibangan,  ngunit  sa  ganoong katayuan  ay  naganyak akong mag-eksperimento ng  mga  paraan  ng pagsulat na hindi nagpapaiwan sa kalakaran ng sining ng  panahon.  Ang  ano  mang  anyo,  estilo at  napaunlad  kong  paglalahad  ay isinusubo ko sa kapalaran ng mga taong ang panlasa ay  kadalasang nakabilanggo  sa kagustuhan ng nakararaming mamimili ng  kanilang magasin.    Ang  mga  kathang  hindi  naman  nila  tinanggap   ay nakakatagpo  ng  lugar  sa  mga  pahina  ng  mumunting   magasing pangwika't  pangkultura  o kaya'y sa mga bukas na pahina  ng  mga radikal na peryodikong pampamantasan.

 

               Kay Edroza ko rin namalisyahan ang pagkabalisa ng panahon sa mga  tauhan ng kanyang kathang "Walong Taong Gulang", "Sariwa  pa ang Alaala", "Bangkang Papel", at ang "Ang Gabi ay Lumatag".  Ang ugong  at dugo ng pagbabaka sa mga kanayunan ng  magkakadugo,  ng mga  magkababayan ay siyang puno't dulo ng "pagkakaiba" sa  kapwa bata ng tauhang si Leoncio.  Gayundin, ang iglap na pagkamatay ng isang  panahon ng kamusmusan ay matutunton sa paglalaban ng  "mga kawal  at  taong  bayan" sa "Bangkang  Papel".   Ang  malupit  na realidad  na ang mga babae ngayon ay sakmal ng karalitaan  kaya't parang   sakripisyong   nakahain   ang  katawan   sa   altar   ng materyalismong  lipunan  ay isang malinaw na larawan sa  "At  Ang Gabi ay Lumatag."

               Ang maaga kong Marxistang pananaw ay imposibleng hinango  ko sa mga aklat na aking nabasa.  Wala akong pormal na edukasyon  sa siyensiya ng pulitika, sosyolohiya, ekonomya, at kultura.  Maaari pang   nakuha   ko   iyon   sa  mga   kilusan   at   kulusan   sa lipunan---narinig ko ang kamuntik nang pagkakubkob ng mga Huk  sa Kamaynilaan  noong mga unang taon ng dekada '50.  Nababasa ko  na ang  kabalisahan  ng mga walang lupang nakikipagtunggali  sa  mga asendero't  kapitalista.   Ngunit  habilin  pa  iyon  ng   Lumang Kaayusan  ng  mga Aria-arian na pinatibay ng mga  Kastila  at  sa kanilang  paglisan ay pinalawak pa ang tiwaling pag-iral nito  ng mananakop na mga Amerikano.

               Iisa lamang ang aking mapagkukunan ng Marxistang pananaw  sa unang  bugso  ng aking pagsusulat.  Ang mga katha  ni  Edroza  ay "nagpasilip"  sa akin ng isang lipunang kailangang  mamundok  ang mga ama ng tahanan upang maitaguyod ang kanilang mga karapatan sa gitna  ng  kahirapan.  Tingnan ito sa mga kathang  "Walong  Taong Gulang",  at "Bangkang Papel".  Sa mga katha namang "At Ang  Gabi ay Lumatag", "Labi" at "May Buhay sa Paligid" ay kitang-kita  ang magkakaagwat  na  mga larawan ng babae sa ating  lipunan  na  ang damdamin  ng  mga maralita ay binabalewala at ang sa  mayaman  ay tinatatakan ng mabigat na halaga.  Marahil, ang mga pagtistis  at pagbulatlat  sa mga malubhang sakit ng lipunan ng mga kuwento  sa libro naming "Mga Agos sa Disyerto" ay nag-ugat sa pagsupling  ng mapaghimagsik na kamalayan sa mga katha ni Genoveva Edroza.

               Ang isang sanggol na bagong silang ay itinataas ng doktor  o komadrona  nang  walang  saplot,  hubad  na  hubad.   Ang   isang manunulat  na  nagbabalik sa kanyang lumipas upang  tuntunin  ang kanyang mga ugat ay tulad din sa isang sanggol--lantad na lantad, walang  maikakaila.  Ganyan din si ERA nang isilang  ni  Genoveva Edroza -- hindi siya makapagkaila, hindi siya makapagsinungaling.

               Ganito ang sabi ni ERA sa isang interview ng mga  estudyante mula sa kung saang unibersidad:

               Iisa  lamang  ang mangangathang Pilipino  na  may  matinding kasapian  (influence) sa aking mga kuwento.  Sa  katotohanan,  sa "Ako'y isang Tinig" ni Genoveva Edroza ako nagsimulang  magsulat.  Nagkaroon ng tinig sa aking isip ang kanyang mga katha, tulad  ng malakas,  ngunit  payapang tinig ng "Kuwento ni  Mabuti"  sa  mga pangungusap  na tulad nito: yaon lamang nakararanas ng mga  lihim na kalungkutan ang maaaring makakilala ng lihim na  kaligayahan..  Ang  makapangyarihan  ngunit payapang tinig ng kanyang  aklat  ay higit na narinig ng aking damdamin, kaysa ng aking isip, sapagkat hindi ko pa noon (1954) gaanong naunawaan ang "Ako'y Isang Tinig" sa hubad na katotohanan niyon at sa buong kalupitan niyon.

               Mapanganib  sa  isang baguhang manunulat  ang  pagbabasa  at pagsusulat,  sapagkat  ang  kuwento  kong  "Ang  Paghihintay"  ay kabaligtaran lamang ng paksa ng maikling katha ni Edroza na "Puti ang kulay ng Pananalig".  Ang banghay, ang paksa, ang damdamin at istilo ni Edroza ay hindi ko naiwasang gagarin.

               Malayo  na ngayon ang aking mga balangkas, paksa at  idea ng aking  mga  katha  --  isang katunayan  ng  matagal  ko  na  ring paglalakbay   sa  karagatan  ng  panitikan.   Ngunit   sa   aking pagbabalik sa pinagmulan, naroon at nakatindig ang isang bantayog na aking mababalikan.  Bantayog iyon ng panulat ni Aling  Bebang.  Sa paanan niyon mapagkumbaba akong mag-aalay ng mabangong  pumpon ng mga bulaklak ng panitikan.

Talasanggunian

 

Edroza,  Genoveva  D. Ako'y Isang Tinig.  Maynila   G.D.  Edroza,  1952.

Ghiselin,  Brewster. The Creative Process. New York and  Toronto.  The American Library. 1952